Archìviu Istòricu
Istòria de s’archìviu, critèrios de ordinamentu, iscartos
Sas primas novas documentadas chi mentuant s’archìviu sunt de su 1895: in una riunione de sa Giunta de su 21 de austu si denuntziat in tonos drammàticos su disòrdine mannu de s’archìviu de su Comune. Su Sìndigu, in s’espositzione addolorada, carrigat sas resones de custu disòrdine disastrosu a sa mala gestione de sas amministratziones passadas e indicat comente esèmpios, in prus de sa mancàntzia de parìtzos documentos, sa conditzione pèssima de sos registros de anàgrafe e de cussos de sas deliberatziones de Cussizu.
Cun un’àtera delìbera de su 16 de abrile de su 1896, su Sìndigu torrat a ripìtere cun vigore a in antis de su Cussizu Comunale sa netzessidade de pònnere a postu s’archìviu comunale sena ritardu, e de cumpilare s’inventàriu apòsitu: a cussu puntu fuit praticamente impossìbile a agatare sas pràticas chi bisonzaint pro isbrigare sos afàrios. Pro custos motivos su Cussizu s’8 de cabidanni de su 1895 cunfirmat sa delìbera de sa Giunta de su 21 de austu afidande s’incàrrigu de pònnere a postu s’archìviu a su segretàriu comunale e a su mastru de iscola Pietro Lutzu.
Custas detzisiones improrogàbiles sunt istadas leadas a pustis de una riunione movimentada, inue est essidu a fora chi su disòrdine de s’archìviu, inue mancaint cartas importantes, si collocait in una mala gestione prus manna de sos afàrios e de su patrimòniu comunale. Pro indagare in sos atos de sas amministratziones iscadidas e in s’istadu de s’archìviu s’est deliberadu de nominare una cummissione intro de su Cussizu cun s’incàrrigu de nde riferire a sa Giunta chi, a pustis, nde diat rèndere contu a s’autoridade superiore.
Tocat de notare chi in margine de su verbale su Cussizu pregait a su Sutaprefetu de Aristanis pro rèndere esecutivu sùbitu su provedimentu ca bi fuint sas conditziones de urgentzia particulare.
Dae cussu mamentu non si agatant prus notìtzias o tzinnos subra de s’archìviu finas a cando, in su 1934, cun delibera de su Podestà de su 10 de freàrzu benit assignadu unu “prèmiu de rendimentu” a su segretàriu comunale, ca aiat fatu tribàgliu mannu e pràticas pretzisas chi interessaint s’Amministratzione Comunale e, in mesu de s’àteru, ca aiat “atesu a s’istitutzione de s’archìviu munitzipale chi in su comune no esistiat”, e ca aiat comintzadu “s’iscartu de sos atos de archìviu pro aderire a sa richiesta de sa C.R.I.”. Un annu a pustis ebia, in su 1935, sa situatzione de s’archìviu sighiat a èssere preocupante cando su Podestà, rispondinde a sos richiamos contìnuos de su Prefetu Règiu de Nùoro subra de s’iscartu de sos atos, at ammustradu pro si disculpare “sas dificultades mannas chi aiant agatadu sos impiegados catalogande sos paberis iscartados, chi non finiant prus” pro causa de “sas conditziones pèssimas de s’archìviu de depòsitu chi, siat pro mancàntzia de locales adatos e de mòbiles, siat pro sos trasferimentos frecuentes de s’ufìtziu comunale”, non fuit istadu ordinadu mai cun unu “critèriu che pare e regulamentare”.
Cun delìbera de su 7 de nadale de su 1935 n° 76 su Podestà aiat autorizadu s’iscartu de sos “atos innùtiles e supèrfluos” fundande·si subra de un’elencu iscritu pro pònnere in esecutzione sas istrutziones ministeriales impartidas dae sa Prefetura Regia cun circolare n° 24588 de su 25 de santandria de su matessi annu. Atos chi fortzis sunt istados eliminados in manera definitiva carchi annu a pustis ebia, cando in su 1939 sa Prefetura de Nùoro at autorizadu sa cunsigna a sa C.R.I. de paberàglia “posta a un’ala sena pensare a che la mandare a sos òrganos delegados a l’acòllere”. In custa ocasione sunt istados eliminados 4 cuintales de paberi inue b’aiat tipologias de documentos chi oe diant èssere istadas pretziosas pro connòschere s’istòria de Iscanu.
Totu sas bonas intentziones de sos amministradores pro recuperare e salvare s’archìviu comunale, però, no ant tentu risposta in sa realtade tantu chi in su 1939 sa situatzione de disordine mannu de s’archìviu durait ancora. Duncas si torrat a intèndere sa netzessidade de pònnere a postu s’archìviu comunale, “siat su currente siat su de depòsitu” e in manera particulare sos paberis contàbiles, fintzas bilàncios e contos consuntivos, chi fuint in istadu de abandonu cumpletu.
A custu si agiunghiat su bisònzu de acòllere e pònnere a postu totu sas leges e sos decretos “boltulados, prenos de prùine in su magasinu de depòsitu de custu comune”.
Est craru chi s’amministratzione e sos ufìtzios comunales si abizaint chi pro pòdere tènnere servìtzios amministrativos bonos tocait de pònnere a postu s’archìviu. E duos meses a pustis paret de lòmpere a s’iscopu cando “pro unu tribàgliu tantu importante e delicadu” benint incarrigados (pro cumpensu de 600 francos de dividire in partes uguales) s’aplicadu de segreteria Giovanni Gallu, su messu comunale Sebastiano Madeddu e sa guardia munitzipale Giacomo Valentino. Sos tres, suta sa guida e sa vigilàntzia de su segretàriu comunale, ant postu a postu cumpletamente e “in manera esemplare s’archìviu de su comune e totu su chi si riferiat a incartamentos de cumpetèntzia de su comune matessi”.
De totu sos eventos de riòrdinu non sunt istados àpidos ne inventàrios ne àtera cosa, b’est ebia su signale de s’interventu de su 1939 in sos incartamentos creados intre su 1932 e su 1937.
E sa cunfirma de custu di podet ricavare dae una comunicatzione de su Sìndigu Obinu a su diretore de s’Archìviu de Istadu de Casteddu (30 de santuaine de su 1950), inue su Sìndigu matessi riconnòschet chi in s’archìviu comunale non b’at documentos de importàntzia istòrica. In sos deghe annos chi sighint si alternant circolares, istrutziones e richiamos a s’amministratzione comunale pro rispetare sas normas in matèria archivìstica comente puntu de partèntzia pro su bonu funtzionamentu e isbrigu de sos afàrios comunales.
A pustis de un’ispetzione de su vice prefetu ispetore incarrigadu de visionare sos archìvios comunales de sa provìntzia (ispetzione inue si rilevat “sa sistematzione nudda ratzionale de sos locales de s’archìviu comunale e sa fatzilidade pro sos estràneos de ch’intrare in s’archìviu ca su locale est situadu in logu de passagiu”) sa Giunta cun delibera de su 10 de martu de su 1960 n° 27 disponet de pònnere remèdiu a su problema cun “su serrare custu locale cun apòsitu muru divisòriu cun gianna regulare”. Paret chi custu siat s’ùltimu provedimentu documentadu chi riguardat s’archìviu. Dae unu censimentu de sos archìvios comunales de sa provìntzia de Aristanis efetuadu dae sa Sopritendentzia archivìstica pro sa Sardigna, benimus a ischire chi finas a sos annos ’90 s’archìviu fuit ancora in su munitzìpiu (b)etzu e chi sa documentatzione manteniat una parte ebia de s’ordinamentu originàriu pro categorias. Cun s’edifìtziu comunale atuale s’archìviu est istadu collocadu in unu ambiente adeguadu inue sos documentos ant retzidu unu ordinamentu partziale.
S’ùltimu riòrdinu s’est cumpletadu in su 2005 teninde contu de sos printzìpios fundamentales de s’archivìstica e de sas prescritziones de lege, in antis de totu sa divisione funtzionale intre archìviu de depòsitu e archìviu istòricu (Codice nou – 2004 e D.P.R. 2000) e su rispetu de sos fundos.
Archìviu Istòricu de su Comune de Iscanu
Materiale documentàriu: custoidu in pratza Montrigu de Reos, 1 – Iscanu.
Estremos cronològicos: 1852 – 1965.
Cunsistèntzia: 51 metros.
Sèrie:
1.1 Incartamentos amministrativos (1932-1965), 481 unidades;
1.2 Pràticas (1859-1965), 130 unidades;
1.3 Protocollos de sa currispondèntzia (1940-1966), 19 registros;
1.4 Originales de sas deliberatziones de su Cussizu Comunale (1887-1966), 10 registros;
1.5 Originales de sas deliberatziones de sa Giunta Munitzipale (1887-1965), 7 registros;
1.6 Còpias de sas deliberatziones de su Cussizu Comunale (1903-1965), 26 unidades;
1.7 Còpias de sas deliberatziones de sa Giunta Munitzipale (1921-1965), 26 unidades;
1.8 Còpias e originales de sas deliberatziones de su Podestà e de su Cummissariu prefetìtziu (1926-1946), 10 unidades;
1.9 Elencos de sas deliberatziones de su Cussizu e de sa Giunta (1895-1959), 3 registros;
1.10 Regulamentos (1877-1968), 19 unidades;
1.11 Cuntratos (1887-1965), 12 unidades;
1.12 Inventàrios (1930-1948), 1 busta;
1.13 Catastu (1930-1936), 15 registros;
1.14 Bilancios (1881-1965), 81 registros;
1.15 Contos consuntivos (1895-1965), 70 registros;
1.16 Allegados a su contu (1880-1965), 70 unidades;
1.17 Registros de sos mandados (1888-1948), 7 registros;
1.18 Giornales e mastros de sa contabilidade (1920-1965), 25 registros;
1.19 Ruolos e matrìculas (1931-1964), 9 unidades;
1.20 Listas eletorales (1945-1965), 17 unidades;
1.21 Listas de leva (1852-1952), 11 unidades;
1.22 Cantieres de tribàgliu (1951-1965), 5 unidades;
1.23 Registros de anàgrafe (1927-1958), 7 registros;
1.24 Registros de istadu civile (1866-1952), 86 registros;
1.25 Abigeadu (1899-1962), 20 unidades;
1.26 Registros divressos (1898-1968), 66 registros.
DESCRITZIONE DE SAS SÈRIES ARCHIVIÌSTICAS
1.1 Incartamentos amministrativos: est sa parte prus bundante de s’archìviu de su Comune. In totu mustrat s’atividade intrea de s’ente, siat in àmbitu de s’autonomia sua siat comente òrganu delegadu dae s’Istadu: su Comune in s’assolvimentu de sas funtziones suas si raportat cun àteros sugetos de deretu pùblicu (òrganos e ufìtzios istatales, regionales, provintziales e àteros entes pùblicos) o sugetos privados (tzitadinos o entes), cun lìteras chi podent, a tenore de sas ocasiones, àere rilevàntzia de atos amministrativos, podent fàghere parte de unu protzedimentu chi aviat s’emanatzione de un’atu o nde podent rapresentare s’atu finale. Sa sèrie est costituida pro su prus dae lìteras retzidas dae su Comune, dae sas botzas o còpias mandadas e dae sos documentos eventuales allegados. Sa sèrie comintzat dae su 1932 a pustis de un’interventu de sistematzione e iscartu operadu in su 1939 chi at permìtidu de incuadrare sa documentatzione in s’ischema nou de classificatzione impostu dae su 1897 (tzirculare Astengo, Ministeru de s’Internu n° 17100-2 de su 1 de martu de su 1897) ma aplicadu a pustis de tempus meda.
1.2 Pràticas: sa sèrie est formada dae pràticas o fascìculos, crèschidos in prus annos, chi agatant una collocatzione divressa dae sos incartamentos amministrativos. Fintzas sa sèbera decritiva de custas unidades cheret torrare, cando est possìbile, su tìtulu originàriu de sa pràtica e una descritzione prus aprofondida de s’argumentu.
1.3 Protocollos de currispondèntzia: sunt sos registros inue benit iscrita totu sa posta arrivada e cussa mandada dae s’ente. A ogni lìtera arrivada benit assignadu unu nùmeru de protocollu paris cun sa data de arrivu e cun sa classificatzione archivìstica. In sa lìtera chi benit imbiada su nùmeru de protocollu benit iscritu in una positzione predisposta o in unu puntu de su fògliu chi podet cambiare a tenore de su perìodu. Su mantenimentu de sa sèrie de sos protocollos fuit programmadu dae una lege comunale de su 1865 e a pustis cunfirmadu dae sa circolare de su Ministeru de s’Internu n° 17100-2 de s’1 de martu de su 1897, chi imponiat istrutziones craras in matèria de sa forma e de su mantenimentu de su protocollu: su registru de protocollu si deviat abèrrere s’1 de bennarzu e serrare a sa fine de s’annu; sa registratzione de sas lìteras in arrivu e in partentzia prevediat chi, in colonnas apòsitas, esserent riportadas una sèrie de informatziones comente su nùmeru de òrdine, sa data de registratzione (data archivìstica), sa data de sa lìtera (istòrica) e su nùmeru de sos paberis in arrivu, su numeru de sos allegados, su logu de orìgine, s’argumentu e s’esame riassuntivu de sos paberis. Sa sèrie però comintzat dae su 1940 e non si tenent informatziones documentadas subra de sos registros anteriores a cussa data.
1.4 Originales de sas deliberatziones de su Cussizu Comunale e 1.5 Originales de sas deliberatziones de sa Giunta Munitzipale: custas duas sèries si riferint a sos regìstros chi cuntenent sos verbales de sas riuniones efetuadas da sos duos òrganos de s’Amministratzione. Inoghe beniat ricostruidu in manera cunforme s’andamentu de sa riunione, sa votatzione eventuale e sa deliberatzione esprìmida dae s’assemblea chi formait sos duos òrganos deliberantes. Sos “protzessos verbales” a pustis beniant sutiscritos dae su Sìndigu, dae su cussizeri antzianu e dae su segretàriu. Dae su 1865 sa lege comunale ait istabilidu s’òbrigu de rilegare sos originales de sas deliberatziones de su Cussizu e de sa Giunta, ma in sa pràtica su segretàriu usait de iscrìere in unu registru apòsitu sos verbales de sas riuniones paris cun s’Òrdine de sa Die, sa descritzione sintètica de su dibatimentu, sa votatzione e sas dispositziones de sa deliberatzione. Sa copia a norma de sa deliberatzione beniat mandada a sos òrganos de controllu (Prefetu e, dae su 1888, sa G.P.A.) chi la torraint a mandare a su Comune cun su vistu pro sa publicatzione e esecutzione.
1.6 Còpias de sas deliberatziones de su Cussizu Comunale e 1.7 Còpias de sas deliberatziones de sa Giunta Munitzipale: sunt rapresentadas dae sos verbales de sas riuniones de sos duos òrganos deliberantes, duplicados in còpia.
1.8 Còpias de sas deliberatziones de su Podestà e de su Cummissàriu Prefetìtziu: rapresentant sos verbales impreados dae su Podestà o dae su Cummissàriu Prefetìtziu in regime fascista, duplicados in còpia. Sa sèrie si presentat regulare finas a s’annu 1931 contadu, ma sas còpias pertinentes a sos annos dae su 1932 finas a sa fine de su regime sunt istadas postas a parte, paris cun sos allegados, in sa sèrie de sos incartamentos de sa cat. I – Amministratzione.
1.9 Elencos de sas deliberatziones de su Cussizu Comunale e de sa Giunta Munitzipale: sa sèrie cuntenet sos registros, prescritos dae sa matessi lege de su 1865, inue sunt riportados sos estremos de sas deliberas fatas dae ognunu de sos duos òrganos.
1.10 Regulamentos: sa sèrie, mancari siat de cantidade limitada (est riunida tota in unu faldone), est però importante meda pro cumprèndere s’organizatzione e su funtzionamentu de s’ente. Cun sa riforma de sas autonomias locales sa norma atributiva de su podere regulamentare est s’art. 5 de sa lege n° 142 de su 1990 chi dat a a su Comune su podere de impreare regulamentos, siat pro s’organizatzione de s’ente, siat pro s’esercìtziu de sas funtziones. E pròpiu custa ùltima atributzione permitit a s’ente de regulare totu s’atividade sua, dae cussa de politzia a cussa edilìtzia, dae cussa tributària a cussa igienicu-sanitària. Intre sos regulamentos chi cumponent custa sèrie si signalant cussu Edilìtziu de su 1877 e cussu Barratzellare.
1.11 Inventàrios: sunt sos regìstros de sos inventàrios de sos benes mòbiles e immòbiles de su patrimòniu de su Comune. Dae s’annu 1865 sa lege faghiat òbrigu a su Sìndigu e a su segretàriu de mantènnere agiornados sos inventàrios chi costituiant sa base pro sa formatzione de su contu generale de su patrimòniu, allegadu a su contu consuntivu, e de su contu de sos esercìtzios finantziàrios sìngulos.
1.12 Cuntratos: sa sèrie cuntenet sos atos istèrridos dae su Comune cun privados pro sa còmpora e bèndida, allogu e amministratzione de cale si siat manera de propiedades comunales. Sunt contados fintzas sos cuntratos de afidamentu de tribàglios pro sa realizatzione de òperas pùblicas.
1.13 Catastu: sa sèrie cuntenet siat sas registratziones de sos terrinos e immòbiles de su territòriu comunale cun indicatzione de sa partidura catastale e de sos propietàrios, siat sas registratziones de variatziones e passàgios de propiedade de custos terrinos in su cursu de sos annos.
1.14 Bilàncios; 1.15 Contos; 1.16 Allegados a su contu: rapresentant sas sèries prus importantes de sa contabilidade comunale cuntempladas dae sa lege de su 1865. Su bilànciu rapresentat su programma econòmicu de su Comune pro s’esercìtziu finantziàriu (chi ecuivalet a s’annu solare) pro su chi atenet a sas previsiones de intrada derivantes dae rènduas patrimoniales, impostas e tassas, dàtzios, aviamentos de mùtuos, e sas previsiones de essida chi sunt formados dae sas ispesas obrigatòrias (impostas dae s’Istadu pro afrontare còmpitos de interessu sociale) e in sas ispesas facultativas (chi naschent dae preferèntzias polìticas locales). Su bilànciu beniat aprovadu de su Cussizu Comunale in base a su progetu formadu dae sa Giunta Munitzipale. Su contu est su documentu chi registrat sas operatziones finantziàrias fatas in cussu esercìtziu finantziàriu; lu iscriiat su tesorieri comunale chi faghiat totu sas operatziones materiales cullegadas a s’incassu de sas intradas e a su pagamentu de sos mandados. Cullegados a su contu consuntivu sunt sos allegados a su contu chi formant in su Comune de Iscanu un’ùnica sèrie chi cuntenet, annu pro annu, sos documentos giustificativos de sas essidas (mandados de pagamentu) e de sas intradas (reversales de incassu).
1.17 Registros de sos mandados: sa sèrie est rapresentada dae sos registros inue beniant iscritos sos mandados de pagamentu trasmitidos a su tesoreri.
1.18 Giornales e mastros de sa contabilidade: sa sèrie est costituida dae sos registros chi cuntenent sas notìtzias contàbiles prescritas pro su giornale de intrada e de essida cun iscrituras cronològicas e giornalieras e su lìberu mastru inue sas registratziones sunt divididas pro tìtulos e capìtulos. In ambos beniat riportadu s’inditu de sa reversale de incassu e de su mandadu de pagamentu.
1.19 Ruolos e matrìculas: sunt sos istrumentos chi s’Amministratzione Comunale impreat pro verificare sas intradas tributàrias. Sa sèrie, chi no est cumpreta, determinat sa cantidade de s’impositzione tributària ebia dae su 1933, e non b’at documentos o notìtzias de sos ruolos relativos a sos annos anteriores a cussa data. Bi sunt sos ruolos ùnicos, inue sunt atzertados paritzos tributos, sos ruolos printzipales e supletivos, e sas matrìculas de formatzione de custos ruolos.
1.20 Listas eletorales: sunt sos elencos predispostos dae su Comune, inue si iscrient de ufìtziu sos tzitadinos chi, in possessu de sos tìtulos pro èssere eletores e no essende incùrridos in sa pèrdida definitiva o temporànea de su deretu eletorale, sunt contados in s’anàgrafe de sa populatzione residente in su Comune o in s’anàgrafe de sos italianos residentes in s’èstero. Sa sèrie est formada dae sas listas eletorales generales, maschiles e femminiles, e dae sas listas eletorales de setzione, chi beniant cumpiladas in manera separada pro sessu, in trìplice còpia.
1.21 Listas de leva: sa sèrie naschet dae s’òbrigu de sos Comunes de formare, in base a sos registros anagràficos e de istadu tzivile, sas listas de leva siat de terra siat de mare de sos giòvanos chi ant fatu sos annos impostos pro sa cramada a sas armas.
1.22 Cantieres de tribàgliu: sa sèrie cuntenet sos atos presentados pro s’esecutzione de sos cantieres de tribàgliu finantziados cun leges de s’Istadu o de sa Regione pro interventos de natura difarente (tribàglios pùblicos, rimboschimentos, etc.), inue però sa finalidade sociale, o s’ocupatzione e su tribàgliu, sunt su vìnculu chi dat omogeneidade a sas pràticas e a sa sèrie.
1.23 Regìstros de anàgrafe: in prus de sos registros inue sunt istadas apuntadas sas pràticas de emigratzione e de immigratzione, sa sèrie est formada fintzas dae sos registros de sas situatziones de famìglia.
1.24 Regìstros de istadu tzivile: sa sèrie est formada dae sos regìstros de sos atos de tzitadinàntzia de sos annos dae su 1866 a su 1952. Cussos relativos a sos annos chi sighint sunt custoidos in s’ufìtziu de istadu tzivile de su Comune paris cun sos regìstros de sos atos de nàschida, de matrimòniu e de morte, custos ùltimos partinde dae su 1866, ca benint impreados ogni die pro isbrigare sas pràticas de s’ufìtziu matessi. Fortzis custos regìstros sunt istados trasferidos in s’archìviu istòricu ca non presentant trascritziones de atos de tzitadinàntzia pro cussos annos.
1.25 Servìtziu preventzione abigeadu: sa documentatzione chi apartenet a custa sèrie mustrat un’atividade caraterìstica de sos Comunes de sa Sardìgna, caraterizados dae un’economia agro-pastorale. Sa cumpetèntzia de sos Comunes in matèria de controllu de sos reatos de abigeadu comitzat cun su Regulamentu aprovadu cun R.D. de su 14 de trìulas de su 1898, chi recuperat in parte un’antiga traditzione normativa culminada cun su Pregone de su 2 de abrile de su 1771, cun sa cale est istadu fundadu su bulletinu de propiedade e de bèndida de su bistiàmene e una sèrie de protzeduras e de registratziones cunseguetes de atos pro verificare sa legitimidade de su possessu de su bistiàmene.
1.26 Registros divressos: sa sèrie est cumposta dae regìstros de natura e tipologia vària chi diant èssere inseridos intro de ognuna categoria de apartenèntzia. In fase de sistematzione custos sunt istados àpidos ispaltos peri s’archìviu e in àteros ambientes, postos a un’ala a unu a unu in carchi chizone o impreados comente apògiu pro mòbiles trotos, o riunidos intro de faldones sena ligàmene lògicu perunu si non cussu de sa tipologia fìsica. Duncas s’est preferidu de creare una sèrie de regìstros difarentes. Custa solutzione podet pàrrere fortzada ma est pàssida sa prus pagu “avolotada” pro s’ecuilìbriu e pro sa lògica regulare de s’organizatzione de s’archìviu, fintzas pensande chi consistit de 66 unidades.